Ι.Ν. ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ 17ος - ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗΣ ΠΑΤΜΟΥ"Μελέτη συντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών"

• 

Ιστορικά στοιχία - αρχιτεκτονική ναού
Η Πάτμος είναι το νησί, όπου εξορίστηκε ο Ιωάννης, και το σπήλαιο είναι ο τόπος – σύμφωνα με την παλαιότατη παράδοση του νησιού – όπου έγραψε την Αποκάλυψη. Βρίσκεται στο μέσον περίπου του δρόμου που οδηγεί από τη Σκάλα στη Χώρα.
Γύρω απ΄ αυτό το κέντρο λατρείας κατά καιρούς έχτισαν το ένα πάνω στο άλλο κελιά, εκκλησάκια, κελάρια, και έτσι σιγά σιγά χωρίς τάξη και πρόθεση σχηματίστηκε ένα κτιριακό σύνολο πολύπλοκο εσωτερικά και πλαστικό εξωτερικά.
Ξεκινώντας την κάθοδο μας προς το σπήλαιο, και αφού περάσουμε από τη μέσα αυλή, θα συναντήσουμε αριστερά μας το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου, ενώ λίγα μέτρα πιο κάτω, στα δεξιά μας το παρεκκλήσιο του Αγίου Αρτεμίου, το οποίο χρονολογείται από τον 18ο αιώνα. Συνεχίζοντας και αφού κατέβουμε αρκετά σκαλοπάτια – στο χαμηλότερο ανατολικό τμήμα της Μονής της Αποκάλυψης – βρισκόμαστε στην είσοδο του ναού της Αγίας Άννας, στα δεξιά του οποίου εκτείνεται το ιερό σπήλαιο μέσα στο οποίο βρίσκεται ο ναός του Θεολόγου.
Η καρδιά λοιπόν αυτού του λατρευτικού συγκροτήματος, είναι μια δισυπόστατη εκκλησία που η βόρειά της υπόσταση, μονόχωρη καμαροσκέπαστη, είναι αφιερωμένη στην Αγία Άννα και η νότια, δηλ. η σπηλιά, στον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο.
Η λαϊκή παράδοση πιστεύει, όπως και για άλλα κτίσματα στην Πάτμο, ότι ο όσιος Χριστόδουλος είναι ο πρώτος κτήτορας. Είναι πολύ πιθανόν όμως να μην πρόλαβε να κάνει κάτι τέτοιο και εδώ, αφού καθώς έφυγε βιαστικά από το νησί (1092) δεν κατάφερε να τελειώσει ούτε το μοναστήρι. Ίσως η πρώτη διαμόρφωση του χώρου έγινε μέσα στον 12ο αιώνα, μετά το θάνατο του Οσίου (16 Μαρτίου 1093)  και αφού επέστρεψαν στην Πάτμο τα πνευματικά του τέκνα από την Εύβοια, όπου είχαν καταφύγει μαζί του.
Το εκκλησίδιο του αγ. Νικολάου, βρίσκεται αριστερά της εισόδου του όλου συγκροτήματος.
Περιβάλλεται από κελιά στη βόρεια και δυτική πλευρά ενώ η ‘‘ελεύθερη’’ ανατολική πλευρά περιβάλλεται από παρτέρια ύψους 1,50μ. τα οποία καλύπτουν την κόγχη του ιερού βήματος σε ύψος 0,50μ.
Πρόκειται για εκκλησία μονόκλιτη με τρούλο του τύπου του μαυσωλείου με διαστάσεις 5,30μ. x 4,90μ. Το ύψος του κυρίως ναού είναι 6,00μ.
Η είσοδος στο ναό γίνεται από τη νότια πλευρά όπου υπάρχει ένας προθάλαμος που οδηγεί στον κυρίως ναό.
Ο χαμηλός περιφερής τρούλος, που σχηματίζει κύκλο στη βάση του, στηρίζεται σε έντονα οξυκόρυφα τόξα τα οποία βασίζονται επάνω σε πεσσούς που είναι προσκολλημένοι στους πλάγιους τοίχους. Μεταξύ των τόξων αυτών σχηματίζονται στις γωνίες λοφία.
 Ο τρούλος έχει ανά ένα παράθυρο στην ανατολική και δυτική πλευρά και δύο ζωγραφικές απομιμήσεις παραθύρων στις άλλες δύο πλευρές. Δεν είναι γνωστό εάν κάτω από το κονίαμα υπάρχουν αποφραγμένα παράθυρα.
Στο τύμπανο του βόρειου τόξου υπάρχει παράθυρο, άνευ ιδιαίτερης διαμόρφωσης εσωτερικά.
Το ανατολικό τόξο έχει κατασκευαστεί βαθύτερο για να καλύψει και το ιερό βήμα. Στα αριστερά της αψίδας διανοίγεται η κόγχη της πρόθεσης, ενώ στο κέντρο της ανοίγεται στενό μονόλοβο παράθυρο διαστάσεων 20χ13 εκ. όπως συμβαίνει κατά κανόνα στις εκκλησίες της Πάτμου της εποχής αυτής.
Τα ανοίγματα αυτά, καθώς και τα παράθυρα του τρούλου, δεν είναι αρκετά να εξασφαλίσουν φωτισμό στο εσωτερικό της εκκλησίας.
Η τοιχοποιία δεν είναι εμφανής εσωτερικά. Εξωτερικά οι τοίχοι κατασκευάστηκαν από αργούς λίθους χωρίς να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στον ορθογωνισμό τους και την απόλυτη ευθυγράμμιση τους.
Εξωτερικά η εκκλησία, κάτω από τη στεφάνη του τρούλου , εμφανίζεται ως ενιαίος παραλληλεπίπεδος όγκος συμπληρούμενος στην ανατολική πλευρά από την αψίδα τομής τμήματος κύκλου, η οποία έχει ελαφρά οξυκόρυφη απόληξη.
Οι μεγάλες πλευρές του ναού στηρίζονται εξωτερικά από αντηρίδες.
Η στάθμη του δαπέδου του ιερού είναι ψηλότερη κατά 12εκ.
Τρουλωτές εκκλησίες αυτού του τύπου, με τις διάφορες παραλλαγές του, εμφανίζονται και αλλού στην Πάτμο ως πυρήνες μοναστικών συγκροτημάτων ή και μεμονωμένες, κατά κανόνα σε περιπτώσεις όπου ο διαθέσιμος χώρος είναι περιορισμένος.
Παραδείγματα πατμιακών εκκλησιών μετά τρούλου, συγγενών του αγ. Νικολάου είναι: το καθολικό της μονής του αγ. Ιωάννη του Θεολόγου, οι αγ. Απόστολοι στην είσοδο της Μονής, το παρεκκλήσιο του όσιου Χριστόδουλου, το παρεκκλήσιο του Σταυρού, το παρεκκλήσι του Προδρόμου, το καθολικό της μονής της Ζωοδόχου Πηγής, ο νάρθηκας της αγ. Άννας στην Αποκάλυψη.
Ο ναός του αγίου Νικολάου, παραμένει κλειστός καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.
Στο ναό του Αγίου Νικολάου αναπτύσσεται εικονογραφικός διάκοσμος σε μια φάση. Πρόκειται για τοιχογραφίες, σύμφωνα με την άποψη του Κ. Χ. Φατούρου, νεώτερες των μέσων του 18ου αιώνα.
Εκκλησίες της ίδιας τεχνοτροπίας δεν είχαν αρχικώς τοιχογραφίες, λόγω του ότι δεν παρείχαν τη δυνατότητα άνετης  ανάπτυξης ενός τοιχογραφικού συστήματος. Η επέμβαση στο εσωτερικό με τη δημιουργία τοιχογραφιών, συνέβη από τον 18ο αιώνα και μετά, δηλαδή από την εποχή από την οποία σημειώθηκε η μεταβολή του αρχιτεκτονικού αισθήματος των Πατμίων.
Τοιχογραφίες σώζονται στον τρούλο, στο εσωράχειο του τόξου του ιερού βήματος καθώς και στο μέτωπο και την κόγχη του ανατολικού τοίχου, στο δυτικό τύμπανο σε ύψος 1,40μ. από το έδαφος, στο βόρειο τοίχο σε ύψος 2,70μ., στον κατακόρυφο τοίχο της νότιας πλευράς σε ύψος 1,00μ. από το έδαφος καθώς και στα λοφία.