Ο Αθως κατά την αρχαία ελληνική εποχή

Ο Αθως κατά την αρχαία ελληνική εποχή

Το όνομα Αθως προέρχεται σύμφωνα με μια παράδοση από τον Γίγαντα Αθω, ο οποίος κατά τη Γιγαντομαχία έριξε στον Ποσειδώνα ένα μεγάλο βράχο, στο σημείο που βρίσκεται σήμερα η χερσόνησος. Σύμφωνα με άλλη παράδοση ο Ποσειδώνας έριξε στον Αθω ένα τεράστιο βράχο και τον καταπλάκωσε στη θέση που έχει σήμερα το βουνό.
Ο Αθως αναφέρεται από τον Ομηρο στην Ιλιάδα (Ξ 219). Ο Ηρόδοτος αναφέρει τις εξής αρχαίες πόλεις στην περιοχή του Αθω: Σάνη, Ολόφυξος, Ακρόθωον, Θύσσος, Κλεωναί^[1]. Ο Στράβων αναφέρει επιπλέον την πόλη Χαράδρια, ενώ ο Πλίνιος αρκετούς αιώνες αργότερα μνημονεύει την ύπαρξη των πόλεων Ουρανούπολις, Παλαιώτριον, Θύσσον, Κλέωνας και Απολλωνία.
Η εξακρίβωση της θέσης των πόλεων αυτών δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η Σάνη τοποθετείται από τους περισσοτέρους στη θέση Τρυπητή, δίπλα στη διώρυγα του Ξέρξη, το Δίον στον Πλατύ Γιαλό στον κόλπο της Ακάνθου στην Ιερισσό, η Ολόφυξος στην ανατολική πλευρά της χερσονήσου, η Ακρόθωον, κοντά στο ακρωτήριο του Αθω, η Θύσσος στην περιοχή των μονών Δοχειαρίου και Κωνσταμονίτου, και οι Κλεωνές κοντά στη μονή Ξηροποτάμου. Η Χαραδρία πιθανόν να βρισκόταν κοντά στη σημερινή μονή Βατοπεδίου.
Οι πόλεις αυτές κατοικούνταν κυρίως από Θράκες και Πελασγούς^[2]. Ολες οι πόλεις υποτάχθηκαν στους Μακεδόνες επί της βασιλείας του Φιλίππου Β’. Αργότερα πέρασε στην κυριαρχία των Ρωμαίων μαζί με τις άλλες περιοχές της Μακεδονίας το 168 π.Χ. Οι περισσότερες από τις πόλεις που αναφέρθηκαν παραπάνω καταστράφηκαν πριν την έλευση των Ρωμαίων, όμως κάποιες από αυτές θα πρέπει να παρέμειναν κατοικημένες και τους επόμενους αιώνες, διότι υπάρχουν ευρήματα από την παλαιοχριστιανική περίοδο.

Ο Αθως κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες

Σύμφωνα με την παράδοση, μια τρικυμία ανάγκασε την Παναγία, που ταξίδευε με τον Ευαγγελιστή Ιωάννη για να συναντήσει τον Λάζαρο, να καταφύγει στη θέση της σημερινής μονής Ιβήρων. Η περιοχή της άρεσε ιδιαίτερα και ζήτησε από τον Χριστό να της δωρίσει τη χερσόνησο.
Δεν γνωρίζουμε ακριβώς πότε άρχισαν να εγκαθίστανται οι πρώτοι ασκητές στον Αθω. Πάντως φαίνεται ότι τον 8ο αι. θα πρέπει κάποιοι εικονολάτρες μοναχοί να κατέφυγαν στον Αθω, διότι στην Οικουμενική Σύνοδο του 843 έλαβαν μέρος ασκητές μοναχοί από τον βιθυνικό Ολυμπο, την Ιδη και τον Αθω. Επομένως όχι μόνον θα πρέπει να είχαν εγκατασταθεί στον Αθω τα προηγούμενα χρόνια ασκητές μοναχοί, αλλά θα πρέπει να είχαν αποκτήσει μεγάλη φήμη για την αρετή τους και για τις θεολογικές τους απόψεις.
Στα τέλη του 9ου αι. υπήρχαν στη χερσόνησο του Αθω πολλοί ερημίτες, μικρές σκήτες και λαύρες, κυρίως στην περιοχή του Ισθμού. Μεταξύ των ερημιτών ξεχώρισαν οι μορφές του Πέτρου του Αθωνίτη και του Ευθυμίου Θεσσαλονίκης. Την ίδια εποχή (872), όπως αναφέρεται και σε σιγίλλιο του Βασιλείου Α’ που δεν σώθηκε, είχε ιδρυθεί η μονή Κολοβού κοντά στην Ιερισσό.
Το 911 η Εδρα του Πρώτου, η «Καθέδρα των Γερόντων» έχει μεταφερθεί από τη θέση της κοντά στη διώρυγα του Ξέρξη, σε νέα θέση, στη «Μέση», όπως αποκαλούνταν τότε οι Καρυές. Η μετακίνηση αυτή πρέπει να οφείλεται στην αύξηση του αριθμού των μοναχών και στην επέκταση του μοναχισμού σε όλη τη χερσόνησο του Αθω. Η «Μέση» χρησίμευε ως τόπος κατοικίας του Πρώτου που εκλέγονταν από τους μοναχούς όλων των μοναστηριών και ήταν ο πνευματικός ιεράρχης. Είχε εξουσία εκκλησιαστική, μπορούσε να μετέχει στις πατριαρχικές συνόδους, να χειροτονεί, να εγκαθιστά και να αποκαθιστά ηγουμένους.
Πάντως η κατάσταση του μοναχισμού στο α’ μισό του 9ου αι. δεν ήταν καλή. Οι περισσότεροι μοναχοί ακολουθούσαν ακόμη τους κανόνες του ερημιτισμού, έμεναν σε αυτοσχέδιες καλύβες, τρέφονταν με τους καρπούς αγρίων δένδρων και υπέφεραν από τις συχνές επιδρομές των πειρατών. Η κατάσταση αυτή άλλαξε με την άφιξη στο Αγιο Ορος του οσίου Αθανασίου του Αθωνίτη.

Οσιος Αθανάσιος Αθωνίτης

Ο Αγιος είχε γεννηθεί στην Τραπεζούντα του Πόντου από εύπορους γονείς. Εκάρη μοναχός και μόνασε επί τέσσερα χρόνια στη Βιθυνία της Μικράς Ασίας. Από εκεί έφυγε για να μονάσει στο Αγιο Ορος. Το 961, ύστερα από τη συνάντησή του με τον τότε πανίσχυρο στρατηγό και μετέπειτα αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά, άρχισε την ανέγερση της μονής της Μεγίστης Λαύρας, ενός μοναστηριού στο οποίο επρόκειτο να μονάσει στα γεράματά του και ο ίδιος ο Νικηφόρος Φωκάς.
Όμως η μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα του Αθανασίου προκάλεσε την αντίδραση των περισσοτέρων ασκητών, που συσπειρώθηκαν γύρω από τον μοναχό Παύλο Ξηροποταμίτη, κατηγόρησαν τον όσιο Αθανάσιο στον αυτοκράτορα Ιωάννη Τσιμισκή ότι αλλοιώνει τον χαρακτήρα του Αγίου Ορους. Ο αυτοκράτορας ρύθμισε τις διαφορές με ένα αυτοκρατορικό χρυσόβουλλο, τον περίφημο «Τράγο», το παλαιότερο έγγραφο με αυτοκρατορική υπογραφή. Με το τυπικό αυτό ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο η δραστηριότητα του οσίου Αθανασίου. Μέχρι το θάνατό του το 1000 ο Αθανάσιος όχι μόνον δημιούργησε το μεγάλο και επιβλητικό οικοδομικό συγκρότημα της Μεγίστης Λαύρας, αλλά εξασφάλισε επαρκή έσοδα για τη συντήρηση του μοναστηριού και έθεσε τις βάσεις για τον κοινοβιακό μοναχισμό.

Ο Αθως τον 11ο-15ο αι.

Τον 11ο και 12ο αιώνα ο Αθως μεταβλήθηκε σε ένα από τα πιο σημαντικά μοναστικά κέντρα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ιδρύθηκαν πολλές μονές, ενώ οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες με χρυσόβουλα και σιγγίλια παραχώρησαν στις μονές πολλά προνόμια και μεγάλες γεωργικές εκτάσεις. Την ίδια εποχή που οι μοναστικές κοινότητες της Μικράς Ασίας εξαφανίζονταν λόγω των επιδρομών των Σελτζούκων Τούρκων, στον Αθω τα κοινόβια ανθούσαν, η έγγεια περιουσία τους αυξανόταν συνεχώς και ταυτόχρονα αυξανόταν η επιρροή τους, ενώ η παράδοση των ασκητών ερημιτών εξακολούθησε να παραμένει ζωντανή.
Η εγκατάσταση των Λατίνων στην Ελλάδα μετά την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους της Δ’ Σταυροφορίας προκάλεσε μεγάλα δεινά στα μοναστήρια του Αθω, σε σημείο που οι Αγιορείτες μοναχοί αναγκάστηκαν να ζητήσουν την προστασία του Πάπα Ιννοκέντιου Γ’. Και τα επόμενα χρόνια όμως, μετά την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο, οι Αγιορείτες υπέφεραν πολλά διότι τάχθηκαν εναντίον της επιδιωκόμενης από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες ένωσης των δυο εκκλησιών, καθολικής και ορθοδόξου.
Ο 14ος αιώνας ήταν αιώνας διαρκών κινδύνων και ακμής για το Αγιο Ορος. Στην αρχή του αιώνα οι μισθοφόροι της Καταλανικής Εταιρείας επέδραμαν στο Αγιο Ορος επί δυο έτη (1307-1309), άλωσαν πολλές μονές, λεηλάτησαν τους θησαυρούς της Χριστιανοσύνης και τρομοκρατούσαν τους μοναχούς. Από τις 300 μονές που υπήρχαν στον Αθω στις αρχές του 14ου αι. στο τέλος του δεν υπήρχαν παρά μόνο 35. Όμως στα μέσα του αιώνα η Μακεδονία πέρασε στην κυριαρχία του Σέρβου ηγεμόνα Στέφανου Δουσάν, ο οποίος επισκέφθηκε το Αγιο Ορος και ενίσχυσε οικονομικά πολλές μονές. Επίσης ιδρύθηκαν πολλές μονές, εικονογραφήθηκαν ναοί και Τράπεζες, ενώ η ποιότητα του μοναστικού βίου βελτιώθηκε με την εμφάνιση του κινήματος των Ησυχαστών.

Το κίνημα του Ησυχασμού

Οι μοναχοί του Αγίου Ορους αποδέχθηκαν τον Hσυχασμό. Σύμφωνα με τον ιδρυτή της «Ησυχίας», Γρηγόριο Σιναίτη, οι μοναχοί μπορούσαν να δουν το θαβώριο φως, αν ήταν ενάρετοι, δεν ασχολούνταν με τίποτε άλλο παρά μόνον με τη προσευχή, καθισμένοι από το πρωί ως το βράδυ στο ίδιο μέρος, συγκεντρωμένοι και επαναλαμβάνοντας νοερά την προσευχή «Κύριε, Ιησού Χριστέ ελέησόν με…». Η ελπίδα ότι με αυτό τον τρόπο θα μπορούσαν να φθάσουν κοντά στο Θεό ήταν ίσως μια αντίδραση στους συνεχώς αυξανόμενους εξωτερικούς κινδύνους και στην κατάρρευση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Το κίνημα του Ησυχασμού δίχασε τη βυζαντινή κοινωνία. Ορισμένοι δέχθηκαν τον Hσυχασμό με φανατισμό, άλλοι αντέδρασαν βίαια, εξαιτίας κυρίως των υπερβολών, στις οποίες προέβαιναν μερικοί ζηλωτές. O Hσυχασμός υποστηρίχθηκε κι από τους Bυζαντινούς αριστοκράτες και τελικά επικράτησε σε τρεις συνόδους (1341, 1347, 1351). O Γρηγόριος Παλαμάς, πρώην μοναχός στο Αγιο Ορος, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και υπερασπιστής του Hσυχασμού ανακηρύχθηκε άγιος, όπως και πολλοί άλλοι ηγέτες των ησυχαστών. Η προσπάθεια του μοναχού Βαρλαάμ και του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ’ να καταπολεμήσουν το κίνημα του Ησυχασμού και να περιορίσουν την εξάπλωσή του δεν είχε αποτέλεσμα, τουλάχιστον στο Αγιο Ορος.

Η οθωμανική κυριαρχία

Οι Οθωμανοί Τούρκοι εμφανίστηκαν στον Αθω για πρώτη φορά στα τέλη του 14ου αι. ενώ στις αρχές του 15ου αι. το Αγιο Ορος έγινε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι μοναχοί κατόρθωσαν να επιτύχουν τη διατήρηση των προνομίων τους, της διοικητικής αυτονομίας τους και της κτηματικής περιουσίας τους από τους σουλτάνους Μουράτ Β’ και τους επιγόνους του όμως ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλουν ετήσιο κεφαλικό φόρο (χαράτσι) καθώς και έκτακτους πολύ υψηλούς φόρους .
Όμως, παρά τις κατά καιρούς επίσημες εγγυήσεις των σουλτάνων- οι Οθωμανοί προσπάθησαν δύο φορές να δημεύσουν την ακίνητη περιουσία των μονών του Αθω. Την πρώτη το 1432/33 από τον σουλτάνο Mουράτ και τη δεύτερη το 1568 από τον σουλτάνο Σελίμ B'. Οι Aγιορείτες και τις δυο φορές κατόρθωσαν να εξαγοράσουν τα κτήματά τους καταβάλοντας υψηλά ποσά.
Η αβεβαιότητα των καιρών και η υψηλή φορολογία μείωσαν τον αριθμό των μοναχών και οδήγησαν αρκετές μονές στην ερήμωση. Οι μοναχοί προτιμούσαν να μονάζουν σε κελιά και σε σκήτες και απέφευγαν τα μοναστήρια. Οι μονές αναγκάστηκαν να μετατραπούν από κοινοβιακές σε ιδιόρρυθμες. Μια προσπάθεια που έγινε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης στα τέλη του 16ου αι. να μετατραπούν οι μονές και πάλι σε κοινοβιακές δεν είχε διαρκή αποτελέσματα. Τον 16ο και το πρώτο μισό του 17ου αι. οι μονές βρίσκονταν σε πλήρη αδυναμία να συντηρήσουν τους μοναχούς και να αποπληρώσουν τα χρέη τους . Όμως από το δεύτερο μισό του 17ου αι. οι ηγούμενοι των μονών στράφηκαν προς τους ηγεμόνες της Ρωσίας, της Βλαχίας και της Μολδαβίας και εκείνοι άρχισαν να πραγματοποιούν μεγάλες δωρεές στις αγιορείτικες μονές.

Η Αθωνιάδα Σχολή

Τον 18ο αι. η οικονομική ένδεια των μονών συνεχίστηκε. Παρά τη φτώχεια των μονών άρχισε να εμφανίζεται μια κίνηση για την διάδοση των γραμμάτων στην περιοχή του Αθω. Μάλιστα στα μέσα του αιώνα αυτού συστάθηκε η Αθωνιάδα Σχολή σε κτίριο κοντά στη μονή Βατοπεδίου με σκοπό να παρέχει γνώσεις θεολογίας, φιλοσοφίας και λογικής στους μοναχούς και σε όσους ήθελαν να ακολουθήσουν το μοναχισμό. Τα πρώτα χρόνια που διευθυντής της Σχολής ήταν ο Ελληνας Διαφωτιστής Ευγένιος Βούλγαρης, η Σχολή προσήλκυσε πολλούς μαθητές και απέκτησε μεγάλη φήμη. Όταν όμως ο Βούλγαρης απομακρύνθηκε από τη διεύθυνση της Σχολής, η Αθωνιάδα έπεσε σε παρακμή και το 1799 διέκοψε τη λειτουργία της .
Τον 19ου αι. έγιναν πολλές κινήσεις για την επαναλειτουργία της και το 1832 άρχισε και πάλι να λειτουργεί ως «ιεροσπουδαστήριον». Το 1953 επανιδρύθηκε επίσημα η Αθωνιάδα Σχολή. Ονομάστηκε πλέον «Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Ακαδημία», στεγάζεται σε μια πτέρυγα της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα στις Καρυές και ακολουθεί το ελληνικό εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Β’/θμιας εκπαίδευσης σε συνδυασμό με εκκλησιαστική παιδεία. Εχει 6 καθηγητές και 100 περίπου μαθητές.

Το Αγιο Ορος κατά του νεότερους χρόνους

Οι δυο πρώτες δεκαετίες του 19ου αι. προοιώνιζαν μια νέα περίοδο ακμής για το Αγιο Ορος. Είχαν εξοφληθεί όλα σχεδόν τα χρέη των μονών, είχε αρχίσει η ανοικοδόμηση νέων κτιρίων και αρκετές μονές επανήλθαν στο κοινοβιακό σύστημα. Όμως το ξέσπασμα της ελληνικής επανάστασης το 1821 έφερε νέες συμφορές στο Αγιο Ορος. Πολλοί μοναχοί ξεσηκώθηκαν και έλαβαν μέρος στις πρώτες πολεμικές συγκρούσεις, χιλιάδες γυναικόπαιδα κατέφυγαν ως πρόσφυγες στον Αθω και τουρκικά ένοπλα σώματα εισήλθαν στο Αγιο Ορος, επέβαλαν βαρύτατη φορολογία και εγκατέστησαν στρατιωτικές φρουρές σε κάποιες μονές .
Η λήξη της ελληνικής επανάστασης έφερε και πάλι την ηρεμία στο Αγιο Ορος και άρχισε να αυξάνεται ο αριθμός των μοναχών. Πολλοί από αυτούς μάλιστα δεν ήταν Ελληνες, αλλά Βούλγαροι, Σέρβοι, Ρώσοι, Ρουμάνοι, κλπ. Μάλιστα κάποιες σλαβικές χώρες, με πρώτη τη Ρωσία είδαν το γεγονός αυτό ως ευκαιρία για επέκταση της επιρροής τους στην περιοχή. Παρείχαν μεγάλα ποσά για την ανοικοδόμηση των παλαιών μονών και για την ίδρυση νέων σκητών . Ετσι η μονή Ζωγράφου τέθηκε υπό βουλγαρική επιρροή, η μονή Χιλανδαρίου υπό σερβική επιρροή και η μονή Αγίου Παντελεήμονος υπό ρωσική επιρροή. Επίσης οι Βούλγαροι ίδρυσαν την κοινοβιακή σκήτη Μπογκορόντιτσα, οι Ρώσοι την κοινοβιακή σκήτη του Αγίου Ανδρέα και οι Ρουμάνοι την κοινοβιακοί σκήτη του Τιμίου Προδρόμου.
Η οθωμανική κυριαρχία τερματίστηκε το 1912, όταν ξέσπασε ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος. Μια ελληνική ναυτική μοίρα αποβιβάστηκε στη Δάφνη και κατέλαβε την περιοχή. Τα διεθνή συνέδρια που ακολούθησαν τους Βαλκανικούς Πολέμους δεν μπόρεσαν να αποσαφηνίσουν το καθεστώς του Αγίου Ορους. Τελικά η συνθήκη της Λωζάννης αναγνώρισε ότι το Αγιο Ορος βρίσκεται υπό ελληνική κυριαρχία, αλλά «αποτελεί αυτοδιοίκητον τμήμα του ελληνικού κράτους, του οποίου η κυριαρχία παραμένει άθικτος επ’ αυτού».
Όταν κατέλαβαν οι Γερμανοί την Ελλάδα στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου η Ιερά Επιστασία του Αγίου Ορους ζήτησε από τον Αδόλφο Χίτλερ να αναλάβει υπό την προσωπική του προστασία τον Αθω, κάτι που αποδέχθηκε. Ετσι οι κατακτητές, Γερμανοί και Βούλγαροι, δεν επενέβησαν στο Αγιο Ορος. Μετά την αποχώρηση των Γερμανών κατακτητών, ο Αθως πέρασε για ένα μικρό διάστημα στην κυριαρχία των ανταρτών, και μετά εγκαταστάθηκαν οι ελληνικές διοικητικές αρχές.