αγιο ορος

Στο Αγιο Ορος υπάρχουν δυο μικροί οικισμοί (η πρωτεύουσα Καρυές και το επίνειο της Δάφνης), είκοσι κυρίαρχες μονές, δώδεκα σκήτες, κελιά, καθίσματα, ησυχαστήρια, καθώς και μεμονωμένοι πύργοι, αποθήκες, αρσανάδες, κλπ.
Οι 20 μονές του Αγίου Όρους μοιάζουν με μεσαιωνικές πολιτείες, έτσι όπως είναι κτισμένες σε απόκρημνες τοποθεσίες, είναι οχυρωμένες με ισχυρά τείχη, έχουν μία ή δύο εισόδους και μεγάλο υπαίθριο χώρο στο εσωτερικό. Στο χώρο αυτό, την αυλή, βρίσκονται το καθολικό της μονής (κεντρικός ναός), η φιάλη για τον αγιασμό των υδάτων, η τράπεζα, διάφορα παρεκκλήσια, ενώ γύρω από την αυλή βρίσκουμε τα κελιά των μοναχών, τα ηγουμενεία και όλα τα βοηθητικά κτίσματα. Κάθε μονή είναι ένα μεγάλο οικοδομικό συγκρότημα, με δικό του χαρακτήρα, που αποτελείται από πολλά κτίρια χτισμένα σε διαφορετικές περιόδους και με διαφορετικούς αρχιτεκτονικούς ρυθμούς και επιρροές.
Οι κτήτορες και οι ευεργέτες των μονών ήταν αυτοκράτορες, μεγάλοι αξιωματούχοι και ηγεμόνες, οι οποίοι παρείχαν αφειδώς τα ποσά που χρειάζονταν για την ανοικοδόμηση των μονών και των επιδιορθώσεών τους.

• Οι πύργοι
• Η πύλη
• Οι κόρδες των κελιών
• Το αρχονταρίκι
• Το καθολικό
• Παρεκκλήσια
• Φιάλη
• Τράπεζα
• Κιόσκι
• Αρσανάς
• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Οι πύργοι

Οι πύργοι που διαθέτουν αρκετές μονές έχουν καθαρά αμυντικό χαρακτήρα. Χτισμένα στο κέντρο των μοναστηριών ή στο ψηλότερο σημείο του μοναστηριού χρησιμεύουν ως παρατηρητήρια των πειρατικών επιδρομών και ως τελευταίο καταφύγιο των μοναχών όταν η υπόλοιπη μονή έχει καταληφθεί από πειρατές ή από ληστές. Πύργοι- παρατηρητήρια χτίστηκαν και σε αρκετούς αρσανάδες των μονών. Είναι τετράγωνα οικοδομήματα με εσωτερικό κλιμακοστάσιο. Στην κορυφή τους υπήρχε πάντα παρεκκλήσιο και γύρω γύρω υπήρχαν πολεμίστρες ή ζεματίστρες (τρύπες από τις οποίες έριχναν καυτό λάδι ή μολύβι).

Η πύλη

Κάθε μοναστήρι έχει μία ή το πολύ δύο εισόδους. Η είσοδος, η πύλη των μονών γίνεται συνήθως κάτω από οχυρωματικούς πύργους. Η είσοδος είναι συνήθως διπλή. Οι θύρες είναι δίφυλλες, ξύλινες, επενδυμένες με σιδερένιους δοκούς. Ασφαλίζονται εσωτερικά με αμπάρες. Με τη δύση του ηλίου ο πορτάρης και υπεύθυνος της πύλης κλειδώνει και παραδίνει τα κλειδιά στον ηγούμενο. Τα ξημερώματα ξεκλειδώνει την πύλη.

Οι κόρδες των κελιών

Τα κελιά των μοναχών είναι μικρά δωμάτια, που έχουν συνήθως ορθογώνιο ή τετράγωνο σχήμα. Είναι χτισμένα στη σειρά και σε ορόφους. Επικοινωνούν μεταξύ τους με διαδρόμους στεγασμένους με επάλληλες τοξοστοιχίες. Αυτή η αρχιτεκτονική μορφή ονομάζεται κόρδα. Οι κόρδες είναι δομημένες είτε μόνο από λίθους, είτε μόνο από πλίνθους, είτε η τοιχοποιία είναι μεικτή.

Το αρχονταρίκι

Το αρχονταρίκι, ο χώρος υποδοχής των προσκυνητών, βρίσκεται συνήθως κοντά στην είσοδο των μοναστηριών. Περιλαμβάνει όλα όσα έχει ανάγκη ο προσκυνητής στις μονές, όπως υπνοδωμάτια, δωμάτια υποδοχής, μαγειρείο και χώρους υγιεινής.

Το καθολικό

Όλα τα καθολικά των μονών (δηλαδή οι κύριοι ναοί κάθε μοναστηριού) είναι χτισμένα με τον ίδιο αρχιτεκτονικό τρόπο. Είναι ναοί τρίκογχοι, εγγεγραμμένοι σταυροειδείς με τρούλο. Διατηρούν τα βασικά μέρη του ναού, δηλαδή διαθέτουν νάρθηκα, κυρίως ναό και ιερό βήμα.
Σε κάποιους ναούς (Διονυσίου, Παντοκράτορος, Κουτλουμουσίου) το διακονικό έχει αντικατασταθεί από τα τυπικαριά, χώρους κυκλικούς εσωτερικά και πολυγωνικούς εξωτερικά. Μέχρι το 1293 οι ναοί είχαν διπλούς νάρθηκες (εσωνάρθηκες και εξωνάρθηκες), όπως αυτοί των μονών Παντοκράτορος, Εσφιγμένου και Διονυσίου). Μετά την ημερομηνία αυτή ο ένας νάρθηκας αντικαταστάθηκε από ένα ευρύχωρο χώρο, με δυο κολώνες, τη λιτή, ανάμεσα στον κυρίως ναό και το νάρθηκα. Συνήθως στον εσωνάρθηκα υπάρχουν παρεκκλήσια.
Ακόμη και τα καθολικά των μεταβυζαντινών χρόνων ακολουθούν τη βασική διάταξη της αθωνικής αρχιτεκτονικής, όπως είχε καθοριστεί τους προηγούμενους αιώνες. Εξαίρεση αποτελούν οι ναοί του 19ου αι. που χτίστηκαν με ρωσική χρηματοδότηση στη μονή Αγίου Παντελεήμονος και στη σκήτη του Αγίου Ανδρέα. Οι ναοί αυτοί, αν και διατηρούν την παραδοσιακή διάταξη του ναού αθωνικού τύπου, ωστόσο ενσωματώνουν τα χαρακτηριστικά της ρωσικής εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, δηλαδή είναι υπερβολικά μεγάλοι σε μέγεθος και οι τρούλοι διατηρούν το κρεμμυδοειδές σχήμα και είναι καλυμμένοι με φύλλα χρυσού.
Γενικά στον κυρίως ναό, στα νότια και στα βόρεια του εγγεγραμμένου σταυρού υπάρχουν δυο κόγχες, στεγασμένες με τεταρτοσφαίρια, οι οποίες διευκολύνουν το έργο των χορών των ψαλτών. Η τρίτη κόγχη, στεγασμένη επίσης με τεταρτοσφαίριο, αποτελεί την αψίδα του ιερού.
Τα καθολικά έχουν πατώματα στρωμένα με πολύτιμα μάρμαρα και οι τοίχοι μέχρι ένα ύψος είναι καλυμμένοι με ορθομαρμάρωση. Υψηλότερα είναι καλυμμένοι με τοιχογραφίες, των οποίων η θεματογραφία είναι αυστηρά καθορισμένη. Τα παλαιότερα τέμπλα των καθολικών (μέχρι τον 14ο αι.) ήταν ξυλόγλυπτα, ενώ τα νεότερα (17ος-18ος αι.) είναι επίσης ξυλόγλυπτα ή μαρμάρινα με επιδράσεις από την τεχνοτροπία του μπαρόκ.
Τα περισσότερα καθολικά είναι βαμμένα εξωτερικά με χρώμα κόκκινο, όπως για παράδειγμα τα καθολικά των μονών Μεγίστης Λαύρας, Κουτλουμουσίου, Ιβήρων, Βατοπεδίου. Κάποια άλλα, συνήθως νεότερα, υιοθετούν εμφανή τοιχοποιία, με την κλασική πλινθοπερίκλειστη οικοδομή.
Παρόμοια αρχιτεκτονική και μορφή με τα καθολικά των μοναστηριών έχουν και τα κυριακά των σκητών που χτίστηκαν μέχρι τα μέσα του 18ου αι. Τα σημαντικότερα είναι αυτά της σκήτης της Αγίας Αννας που χτίστηκε πριν από τον 17ο αι. και των Καυσοκαλυβίων που χτίστηκε στα πρώτα χρόνια του 17ου αι. Αν και ακολουθούν τον τύπο του αθωνικού ναού, ωστόσο διαπνέονται από λιγότερο συντηρητισμό. Η τοιχοποιία είναι απλούστερη, οι αναλογίες στις κόγχες και στους τρούλους είναι πιο βαριές σε σχέση με τα καθολικά και κάποιες φορές ενσωματώνουν τα ισλαμικά οξυκόρυφα τόξα.

Παρεκκλήσια

Σε κάθε μονή υπάρχουν πολλά παρεκκλήσια, αφιερωμένα στο Χριστό, την Παναγία, σε διάφορους αγίους, κλπ. Κάποια από αυτά είναι ενσωματωμένα στο καθολικό των μονών (συχνά αφιερωμένα στη λατρεία του σκηνώματος αγίου ή τιμίου λειψάνου), στους πύργους και στους αρσανάδες, στους ορόφους των κελιών των μοναχών, σε ξεχωριστά οικοδομήματα μέσα στις αυλές, είτε σε περίοπτη θέση κοντά στις πύλες των μονών.

Φιάλη

Η φιάλη χρησιμεύει για να πραγματοποιηθεί ο αγιασμός των υδάτων. Δεν υπάρχει σε όλα τα μοναστήρια. Σε εκείνα που δεν υπάρχει αρκετός υπαίθριος χώρος είναι ανύπαρκτη. Αντίθετα στα άλλα τη συναντούμε μεταξύ του καθολικού και της τράπεζας. Πρόκειται για μια μαρμάρινη θόλο, που στηρίζεται σε κίονες. Στεγάζει το χώρο του αναβρυτήριου, τον πίδακα.

Τράπεζα

Είναι το σπουδαιότερο κτίριο μετά το καθολικό στα μοναστήρια του Αθω. Σε αυτήν πηγαίνουν οι μοναχοί, εν πομπή, μετά τη λήξη της Θείας λειτουργίας. Επομένως είναι λογικό να βρίσκεται σε ισόγειο χώρο, ακριβώς απέναντι από το καθολικό. Στις νεότερες μονές όμως, οι οποίες συνήθως έχουν μικρότερη εσωτερική επιφάνεια βρίσκεται σε κάποια πλευρά της μονής. Μάλιστα στις μονές Διονυσίου, Δοχειαρίου και Ξενοφώντος, η Τράπεζα συνδέεται με το καθολικό με στοά.
Οι τράπεζες έχουν μεγάλες διαστάσεις, σταθερά χτιστά τραπέζια (οι παλαιότερες), ή επιμήκεις ξύλινα τραπέζια (οι νεότερες). Οι τοίχοι είναι καλυμμένοι με τοιχογραφίες στη θεματογραφία των οποίων κυριαρχεί ο Μυστικός Δείπνος. Φυσικά γύρω από την τράπεζα υπάρχουν βοηθητικοί χώροι που στεγάζουν το μαγειρείο, το φούρνο, τις αποθήκες κρασιών, λαδιών, καρπών, κλπ.
Όμως εκτός από τα παραπάνω κύρια κτίρια μέσα στον περίβολο της μονής υπάρχουν νοσοκομεία, βιβλιοθήκες, λουτρώνες, αποθήκες κλπ., ενώ έξω από τον περίβολο της μονής υπάρχουν τα κιόσκια, οι σταύλοι, οι μύλοι, τα νεκροταφεία, το οστεοφυλάκιο, ο αρσανάς, κλπ.

Κιόσκι

Κοντά σε κάθε μονή, συνήθως σε μια τοποθεσία που προσφέρει υπέροχη θέα, υπάρχει μια εξέδρα σκεπαστή, με πάγκους ξύλινους ή χτιστούς γύρω γύρω. Στο κιόσκι κάθονται συνήθως οι μοναχοί και οι επισκέπτες τις μέρες που έχει καλό καιρό κάθονται και ρεμβάζουν κοιτώντας προς τη θάλασσα. Είναι μια ευκαιρία να χαλαρώσουν και να τείνουν το πνεύμα τους προς τον ουρανό και το Θείο.

Αρσανάς

Τέλος ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αρχιτεκτονική του αρσανά των μονών που περιλαμβάνει και πύργο προστασίας. Οι αρσανάδες που χρησίμευαν για την ανάσυρση των πλοιαρίων και για την αποθήκευση των φορτίων, ολοκληρώνουν το εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο σχεδόν κάθε μονής του Αγίου Ορους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Ιερά Μονή Βατοπεδίου.Παράδοση-Ιστορία-Τέχνη, τομ.2, Αγιον Ορος, 1996
• Π.Θεοχαρίδης, «Μοναστηριακή αρχιτεκτονική», Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, τομ. Α’, Αθήνα, χ.χ., σσ. 184-195.
• P.Theocharidis, «The Architecture of Simonopetra», Simonopetra,1991, σσ.76-85
• Π.Θεοχαρίδης, «Οι πτέρυγες κατοικίας στα αγιορείτικα μοναστήρια (1500-1900)», Αγιον Ορος, Αθήνα, 1991, σσ.253-270
• Π.Θεοχαρίδης, Π.Φουντάς. Σ.Στεφάνου, Αγιον Ορος, Αθήνα, 1991
• Σ.Καδάς, Το Αγιον Ορος. Τα μοναστήρια και οι θησαυροί τους, Αθήνα, 1979
• Π.Μυλωνάς, «Η αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους», Νέα Εστία, 74/875, Χριστούγεννα, 1963, σσ.189-207
• Α.Ορλάνδος, Μοναστηριακή αρχιτεκτονική, Αθήνα, 1958
• Χ.Πατρινέλης, Α.Καρακατσάνη, Μ.Θεοχάρη, Μονή Σταυρονικήτα, Ιστορία, Εικόνες, Χρυσοκεντήματα, Αθήνα, 1974
• Μ.Δ.Πολυβίου, «Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στο Αγιον Ορος», Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, τομ. Α’, Αθήνα, χ.χ., σσ. 196-203.