Ρωµανός ο Μελωδός και ο Ύµνος της Γέννησης
φώτο by sophia-siglitiki.blogspot.gr
Ρωµανός ο Μελωδός και ο Ύµνος της Γέννησης
Ρωµανός ο Μελωδός και ο Ύµνος της Γέννησης
«Η παρθένος σήµερον τον υπερούσιον τίκτει,
Και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει.
Άγγελοι µετά ποιµένων δοξολογούσι,
Μάγοι δε µετά αστέρος οδοιπορούσι.
∆ι΄ ηµάς γαρ εγεννήθη
Παιδίον νέον, ο προ αιώνων θεός»
(Ταπεινός Ρωµανός)
Ένα αξιόλογο δείγµα ποιητικής δηµιουργίας του σηµαντικότερου και πολυγραφότερου ίσως υµνογράφου της Ορθόδοξης Εκκλησίας, του Ρωµανού του Μελωδού, αποτελεί ο Ύµνος που απευθύνεται στη γέννηση του Χριστού.
Σύµφωνα µε τις πληροφορίες που µας δίνει το Συναξάριό του ο
Ρωµανός γεννήθηκε στην Έµµεσα (σηµερινή Χοµς) της Συρίας στα τέλη του
5ου αιώνα, εποχή της µαχόµενης Ορθοδοξίας. Η στιβαρή ελληνική του
µόρφωση δεν αποκλείει να υπήρξε τρόφιµος της ονοµαστής Σοφιστικής Σχολής
της Βηρυτού. Η κλίση του ήταν βέβαια προς την Εκκλησία και
υπηρέτησε ως διάκονος στον κεντρικό ναό της Αναστάσεως, ενώ αργότερα
έφτασε στη βασιλίδα των πόλεων (Κων/πολη) προς ολοκλήρωση της πορείας
του. Τούτο έγινε στα χρόνια της βασιλείας Αναστασίου Α' (491-518).
Ο Ρωµανός διέµεινε στη Μονή της Θεοτόκου εν τοις Κύρου. Εκεί λειτουργούσε και συνέθετε µε πάθος το πλήθος των ύµνων του μέχρι την κοίµησή του και την ταφή του. Φαίνεται, ότι εκεί βρήκε το ιδεώδες περιβάλλον για την ανάπτυξή του, και προφανώς καλούς αποδέκτες για το έργο του, αν κρίνουµε από τη φήµη του και φυσικά από τις παραγγελίες που πρέπει να δεχόταν από μοναστήρια και ναούς για τη σύνθεση των «ύµνων».
Στο Ρωµανό αποδίδονται χίλια κοντάκια (ύµνοι) και µάλλον είναι συµβατικός αριθµός που δείχνει το μεγάλο όγκο της ποιητικής δηµιουργίας του. Σήµερα του αποδίδονται γύρω στα 85, κατά προσέγγιση πλήρη ή αρκετά ολοκληρωµένα, κοντάκια.
Ο Ρωµανός άνθησε σε εποχή δόξας και μεγαλείου. Στο θρόνο ηγεµόνευε ο Ιουστινιανός και η αυτοκρατορία βρίσκεται στη φάση της πολυδύναµης ανάπτυξης. Εδαφική εξάπλωση και οικονοµική ακµή, θεσµική συγκρότηση και νοµοθετική στερεότητα, θεολογική ανασύνταξη, µνηµειώδη κτίσµατα, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες µια εποχή προς την οποία έπρεπε να αντιστοιχεί ένας µεγαλόπνοος ποιητής.
Ήταν ο «Ελληνοσύρος µάγος» όπως δικαιολογηµένα τον χαρακτήρισε ο Ελύτης. Έλληνας στη γλώσσα που ανταποκρίθηκε στο κάλεσµα της στιγµής.
Το βάθος της ψυχής και το ταλέντο του, ενισχυµένο από το θεολογικό του εύρος, µαζί µε την άνεση, τα ερεθίσµατα και την αποδοχή της εποχής, τον έκαναν ικανό να προχωρήσει τον ύµνο πέρα από το σηµείο που τον είχαν αφήσει οι παλαιότεροι. Το έκανε µε µαστοριά και τον οδήγησε στη µορφική τελειότητα κι εκλέπτυνση, του προσέδωσε περισσότερη χάρη και πλαστικότητα. Έγραψε και στοχάστηκε ελληνικά, οδήγησε τη γλώσσα σε στιγµές µοναδικού κάλλους ως κύριος εκφραστής του κέντρου του βυζαντινού πολιτισµού.
Ο λόγος του Ρωµανού είναι µυρωδάτος κι ερωτικός. Η θέρµη της ανάσας του αποτελεί δόλωµα µε το οποίο συλλαµβάνει τη λαϊκή ψυχή του θείου στοιχείου. Οι Άγιοι παρουσιάζονται ως άνθρωποι µε αισθήµατα και εντάσσονται στη ζωή µε γήινο πραγµατισµό. Καθώς η χριστιανική σκέψη κινείται έντονα στο χώρο των προσώπων (σύµφωνα µε το Γ. Φλωρόφσκι) και η ποίηση χρησιµοποιεί λέξεις, είναι φυσικό να θεωρήσουµε ότι Ρωµανός χρησιµοποιεί τις λέξεις σαν να είναι πρόσωπα. Η φυσικότητα, η αµεσότητα, η χάρη της επικοινωνίας προσφέρονται µέσω της φυσικότητας των θεατρικών δρωµένων. Ο Ρωµανός αναλύει εικονοληπτικά τα θεολογικά του διδάγµατα χωρίς να καταφεύγει στο δογµατισµό.
Η θεολογία διατυπώνεται ποιητικά, γίνεται υψηλή θεολογική λειτουργία, καθώς η ποίηση υπερέχει του άκαµπτου δογµατικού λόγου. Η σταθερή του προσήλωση στην Ιερή Παράδοση και το πνεύµα των Γραφών δεν τον εµποδίζει να δανείζεται συµπληρωµατικά στοιχεία από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια και να προεκτείνει τα επεισόδια µε φανταστικούς διαλόγους. Τα πρόσωπα του Ρωµανού (ακόµα και ο Άδης) πάλλονται από µια εσωτερική θέρµη και µιαν οικειότητα που εγγίζει την ουσία του «φιλανθρώπου» στοιχείου, όπως το ενσαρκώνει ο Χριστός.
Ο Ρωµανός διέµεινε στη Μονή της Θεοτόκου εν τοις Κύρου. Εκεί λειτουργούσε και συνέθετε µε πάθος το πλήθος των ύµνων του μέχρι την κοίµησή του και την ταφή του. Φαίνεται, ότι εκεί βρήκε το ιδεώδες περιβάλλον για την ανάπτυξή του, και προφανώς καλούς αποδέκτες για το έργο του, αν κρίνουµε από τη φήµη του και φυσικά από τις παραγγελίες που πρέπει να δεχόταν από μοναστήρια και ναούς για τη σύνθεση των «ύµνων».
Στο Ρωµανό αποδίδονται χίλια κοντάκια (ύµνοι) και µάλλον είναι συµβατικός αριθµός που δείχνει το μεγάλο όγκο της ποιητικής δηµιουργίας του. Σήµερα του αποδίδονται γύρω στα 85, κατά προσέγγιση πλήρη ή αρκετά ολοκληρωµένα, κοντάκια.
Ο Ρωµανός άνθησε σε εποχή δόξας και μεγαλείου. Στο θρόνο ηγεµόνευε ο Ιουστινιανός και η αυτοκρατορία βρίσκεται στη φάση της πολυδύναµης ανάπτυξης. Εδαφική εξάπλωση και οικονοµική ακµή, θεσµική συγκρότηση και νοµοθετική στερεότητα, θεολογική ανασύνταξη, µνηµειώδη κτίσµατα, ψηφιδωτά, τοιχογραφίες µια εποχή προς την οποία έπρεπε να αντιστοιχεί ένας µεγαλόπνοος ποιητής.
Ήταν ο «Ελληνοσύρος µάγος» όπως δικαιολογηµένα τον χαρακτήρισε ο Ελύτης. Έλληνας στη γλώσσα που ανταποκρίθηκε στο κάλεσµα της στιγµής.
Το βάθος της ψυχής και το ταλέντο του, ενισχυµένο από το θεολογικό του εύρος, µαζί µε την άνεση, τα ερεθίσµατα και την αποδοχή της εποχής, τον έκαναν ικανό να προχωρήσει τον ύµνο πέρα από το σηµείο που τον είχαν αφήσει οι παλαιότεροι. Το έκανε µε µαστοριά και τον οδήγησε στη µορφική τελειότητα κι εκλέπτυνση, του προσέδωσε περισσότερη χάρη και πλαστικότητα. Έγραψε και στοχάστηκε ελληνικά, οδήγησε τη γλώσσα σε στιγµές µοναδικού κάλλους ως κύριος εκφραστής του κέντρου του βυζαντινού πολιτισµού.
Ο λόγος του Ρωµανού είναι µυρωδάτος κι ερωτικός. Η θέρµη της ανάσας του αποτελεί δόλωµα µε το οποίο συλλαµβάνει τη λαϊκή ψυχή του θείου στοιχείου. Οι Άγιοι παρουσιάζονται ως άνθρωποι µε αισθήµατα και εντάσσονται στη ζωή µε γήινο πραγµατισµό. Καθώς η χριστιανική σκέψη κινείται έντονα στο χώρο των προσώπων (σύµφωνα µε το Γ. Φλωρόφσκι) και η ποίηση χρησιµοποιεί λέξεις, είναι φυσικό να θεωρήσουµε ότι Ρωµανός χρησιµοποιεί τις λέξεις σαν να είναι πρόσωπα. Η φυσικότητα, η αµεσότητα, η χάρη της επικοινωνίας προσφέρονται µέσω της φυσικότητας των θεατρικών δρωµένων. Ο Ρωµανός αναλύει εικονοληπτικά τα θεολογικά του διδάγµατα χωρίς να καταφεύγει στο δογµατισµό.
Η θεολογία διατυπώνεται ποιητικά, γίνεται υψηλή θεολογική λειτουργία, καθώς η ποίηση υπερέχει του άκαµπτου δογµατικού λόγου. Η σταθερή του προσήλωση στην Ιερή Παράδοση και το πνεύµα των Γραφών δεν τον εµποδίζει να δανείζεται συµπληρωµατικά στοιχεία από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια και να προεκτείνει τα επεισόδια µε φανταστικούς διαλόγους. Τα πρόσωπα του Ρωµανού (ακόµα και ο Άδης) πάλλονται από µια εσωτερική θέρµη και µιαν οικειότητα που εγγίζει την ουσία του «φιλανθρώπου» στοιχείου, όπως το ενσαρκώνει ο Χριστός.
Η παράδοση θέλει το Ρωµανό θεόπνευστο. Όπως η Αθηνά βγαίνει µε τ΄ άρµατά της από το κεφάλι του πατέρα της έτσι και ο Ρωµανός καταπίνει τόµο χάρτου και η θεία έμπνευση εισέρχεται στο σώµα του ποιητή… Με άλλα λόγια ο Ρωµανός γεννήθηκε Ποιητής, ετάχθη να ακολουθήσει το δρόµο της υµνογραφικής δηµιουργίας.
Ο περίφηµος ύµνος των Χριστουγέννων «Η Παρθένος σήµερον τον υπερούσιον τίκτει» που οροθετεί την ποιητική έκφραση του Ρωµανού (δεν µπορεί να είναι πρωτόλειος) είναι ο πλέον μακροχρόνιος μέσα στους αιώνες. Ο ύµνος δεν προοριζόταν για ανάγνωση αλλά για ψαλµωδία. Χάρη στη σύζευξη του λόγου µε τον ήχο αποκτούσε ο ύµνος την πραγµατική σηµασία και την υπόστασή του. Η σχέση του υµνωδού µε το εκκλησίασµα ήτανε μυστική, γινόταν το γλυκύφθογγο όργανο που εξέφραζε τα αισθήµατα των πιστών. Ο ύµνος των Χριστουγέννων ανήκει στα δεσποτικά και θεοµητορικά κοντάκια, είναι ιδιόµελο και ψάλλεται σε ήχο πλάγιο β΄.
Η γλώσσα του ποιητή µε την καθαρότητα του λόγου, τη διαύγεια των αισθήσεων και των αισθηµάτων, μένει πιστή στο πλαίσιο της λειτουργικής παράδοσης της εποχής του και προσπαθεί να γίνει όσο μπορεί περισσότερο κατανοητή από τους πιστούς προς τους οποίους απευθύνεται.
Στο Ρωµανό απονεµήθηκε η ύψιστη τιµή. Το Πατριαρχείο τον συγκατέλεξε ανάµεσα στους αγίους της Εκκλησίας και η µνηµη του τελείται την 1η Οκτωβρίου. Μια υµνογραφία όµως του 6ου αιώνα δεν µπορεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες των ηµερών µας, τις λατρευτικές και τις θεολογικές.
Σήµερα γίνονται φιλότιμες προσπάθειες µετάφρασης των ύµνων. Η ουσία της µετάφρασης είναι να µεταφέρει σε µια άλλη γλώσσα τους ρυθµούς, τη λεκτική ακρίβεια, τις εσωτερικές ροές και τις εντάσεις του κειµένου. Όλα αυτά όµως έχουν εξαιρετική δυσκολία. Παραθέτουμε εδώ μια μεταφραστική προσπάθεια του προοιμίου του Ύµνου των Χριστουγέννων από τον Αρχιµαντρίτη Ανανία Κουστένη:
Η Παναγία σήµερα στον κόσµο φέρνει ως άνθρωπο τον
Άκτιστο Θεό,
Και η γη το Σπήλαιο στον Απροσπέλαστο παρέχει.
Άγγελοι µε τους βοσκούς δοξολογούνε
Και µάγοι έρχονται στο δρόµο µε τ΄ αστέρι.
Αφού προς χάρη µας γεννήθηκε
Νέο Παιδί, ο ‘Άχρονος Θεός.
Είναι γεγονός ότι κάθε εποχή έχει τα δικά της ταλέντα που πρέπει να αξιοποιούνται. Υπάρχουν και σήµερα αξιόλογοι υµνογράφοι που πιθανόν να µπορούν να ανταποκριθούν σε ένα αντίστοιχο κάλεσµα µε εκείνο που έγινε στο Ρωµανό το Μελωδό.
Ας ευχηθούμε η Ορθόδοξη Εκκλησία
µας να αντιληφθεί ότι αυτό αποτελεί επείγουσα αναγκαιότητα για έναν
σύγχρονο τρόπο λατρείας και προσευχής έτσι ώστε να µην καταντήσει ο
χώρος των εκκλησιών αυτό που είχε στηλιτεύσει ο ιερός Χρυσόστοµος «ως θέατρον προς τέρψιν» και μάλιστα των ολίγων.
Βιβλιογραφία:
(1). Ρωµανού του Μελωδού τρεις Ύµνοι, εισαγωγή και µετάφραση Κυρ. Χαραλαµπίδης, εκδ. Άγρα 1997,Βιβλιογραφία:
(2).Ρωµανού Μελωδού Ύµνοι εκδ. Χ Μπούρας 2000
Καλά Χριστούγεννα!
Ζάκυνθος 15-12-2009
Παύλος Φουρνογεράκης
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου